A fundación: a Declaración de Porto (1 de abril de 1992)
“A aplicación e entrada en vigor da Acta Única Europea a partir do 1 de xaneiro de 1993, así como o desenvolvemento das medidas adoptadas na Tratado de Maastricht, requiren a urxente adopción de medidas políticas que permitan asegurar o papel das cidades na construción da Europa unida.” Esta foi a declaración de inicio que recolle a Declaración de Porto (1 de abril de 1992), o documento fundacional do Eixo Atlántico
En efecto, o proceso de integración europea experimentou un impulso notable entre a entrada en vigor da Acta Única (1987) e o Tratado de Maastricht (1993).
O contexto territorial
O territorio que abarca o Norte de Portugal e Galicia non permanecía alleo a eses cambios.
-
O 1 de xaneiro de 1993 marcouse como inicio do mercado único europeo, supoñendo tanto unha grande oportunidade (coa eliminación de barreiras fronteirizas) como unha ameaza: o risco de quedar excluídos da chamada “banana azul”, o espazo económico comprendido entre Londres, París, Milán e Frankfurt.
-
O principio de subsidiariedade, que pon en valor que a administración máis próxima ao cidadán asuma competencias, abriu un novo papel para os actores rexionais e locais.
A maiores, o Tratado de Maastricht creou o Comité das Rexións como órgano consultivo para escoitar as inquedanzas rexionais. A idea da “Europa das rexións” tomaba forma, e tamén a noción da “Europa hanseática” – é dicir, a Europa das cidades‑rexión. Durante os anos oitenta e noventa, a Comisión Europea reforzaba o papel das entidades locais e rexionais como interlocutoras no proceso de integración.
Os inicios do Eixo Atlántico
Galicia e o Norte de Portugal situábanse á vangarda dese proceso de integración europea. En outubro de 1991 naceu a Comunidade de Traballo Galicia‑Norte de Portugal, a primeira entidade transfronteiriza hispano‑lusa, e en abril de 1992 constituíase o Eixo Atlántico do Noroeste Peninsular: unha asociación de municipios urbanos transfronteirizos, chamada a desempeñar un papel destacado no futuro.
A idea orixinal débese ao que naquel momento era alcalde de Porto, con apoio do alcalde de Vigo, cun obxectivo claro: construír un mercado único tamén entre nós. A Declaración de Porto subliñaba: “é condición indispensable a superación das barreiras físicas mediante infraestruturas públicas que permitan vertebrar un mercado único transfronteirizo.” Ademais, facíase fincapé en que os fondos comunitarios —como o paquete Delors II— se orientasen prioritariamente a rexións urbanas transfronteirizas.
A prensa daquela presentaba o Eixo como “a contrapartida socialdemócrata” da Comunidade de Traballo —por razóns de cores políticas—, pero isto era unha visión reducida: aínda que moitas cidades fundadoras estaban presididas por alcaldes socialistas, un terzo delas tiña alcaldes conservadores; e a propia Declaración subliñaba a vontade de diálogo e acordo con todas as institucións: Xunta de Galicia, Goberno de Portugal, Goberno de España. As 12 cidades fundadoras —Ourense, Ferrol, A Coruña, Santiago, Pontevedra, Vigo, Porto, Braga, Bragança, Chaves, Viana‑do‑Castelo e Vila Real— subscribían a Declaración: “Comezamos desde hoxe mesmo a traballar para que Galicia e o Norte de Portugal sexan partícipes das novas centralidades europeas, para que as nosas cidades sexan centros da periferia e deixemos de ser a periferia do centro”.
A etapa fundacional (1992‑1999)
Desde aquel 1 de abril de 1992 o Eixo percorreu un longo camiño que podemos estruturar en tres fases. A primeira, dubidablemente decisiva, foi a etapa fundacional (1992‑1999), baixo as presidencias das dúas cidades impulsoras: Porto e Vigo.
Organizativamente, a asociación, regulada por estatutos de 1992, contemplaba unha Asemblea (tres membros por cidade) e unha Comisión Executiva (un membro). A novidade radicaba na Presidencia e Vicepresidencia: o presidente era cooptado pola Executiva cun mandato de dous anos —prolongable por outros dous— e logo por períodos anuais indefinidos. Isto rompía co tradicional principio de rotación nacional nas estruturas europeas de cooperación.
Entre 1995 e 1997 integráronse novas cidades galegas (Vilagarcía de Arousa, Monforte de Lemos) e portuguesas (Vila Nova de Gaia, Guimarães, Peso da Régua). En 1997, os estatutos foron modificados para aclarar competencias e composición dos órganos: a Asemblea pasaba a estar formada só polos alcaldes; a Comisión Executiva ampliaba poderes de representación e asinatura de acordos, e reducíase a seis alcaldes —dos cales dous eran as cidades fundadoras (Porto e Vigo).
Esta etapa fundacional dotou á asociación de sedes permanentes en Porto e Vigo, e estableceu o primeiro persoal fixo en 1995, incluíndo unha antena en Bruxelas en convento coa Fundación Galicia‑Europa. No mesmo ano creáronse as primeiras Comisións Delegadas, e iniciouse actividade institucional cara aos gobernos de Madrid, Lisboa e Bruxelas.
Entre as principais realizacións desta etapa destacan:
-
O primeiro Estudo Estratéxico do Eixo Atlántico, promovido en 1993, que caracterizou o perfil das cidades membros, identificou carencias e propuxo accións temáticas de cooperación.
-
O primeiro Congreso do Eixo en 1996, con presencia política relevante, como foro para difundir as conclusións do estudo.
-
A aposta por visibilidade social e cultural: os Xogos do Eixo Atlántico, a Regata do Eixo Atlántico, a Bienal de Pintura, o Premio de Narrativa, e publicacións sobre Historia e Xeografía da Eurorrexión.
-
A presentación de candidaturas a programas comunitarios de cooperación transfronteiriza, con éxito en iniciativas como o Observatorio Urbano e o proxecto Millennium.
A etapa de consolidación (2000‑2006)
Un momento clave foi a modificación estatutaria de 2002, que reforzou a Secretaría Xeral como órgano xestor, de representación e asinatura de contratos, e implantou coordinadoras nas sedes de Porto e Vigo.
Operativamente, destacaron:
-
A integración formal do Eixo na estrutura da Comunidade de Traballo como Comisión especial (2000).
-
A constitución da Fundación Centro de Estudos Eurorrexionais (CEER) en decembro de 2002, primeira entidade con personalidade xurídica que integra as seis universidades públicas da Eurorrexión, concebida como viveiro para proxectos europeos e estudos compartidos.
-
En 2004, xunto coa Comunidade de Traballo, programouse a exposición «Dúas rexións, unha eurorrexión», que percorreu as 18 cidades membro.
-
A aposta polo coñecemento: en 2000 publicouse o Mapa de Infraestruturas da Eurorrexión Galicia‑Norte de Portugal, que amosaba, entre outras, a reivindicación dun corredor interior Peso da Régua‑Lugo e dun corredor ferroviario de Alta Velocidade Porto‑A Coruña.
-
A elaboración, en 2005, dos Segundos Estudos Estratéxicos con achegas de 58 investigadores, que fixeron fincapé no policentrismo, gobernanza cidadá, mobilidade, industrias culturais, formación, TIC e planificación territorial. Esa folla de ruta foi recollida na «Axenda Estratéxica do Eixo 2007‑2013».
-
En finais de 2006 naceu o Servizo de Estudos do Eixo Atlántico, como continuidade desta aposta intelixente.
-
Ademais, a consolidación tamén se traduciou en candidaturas gañadoras en programas europeos: Accions Innovadoras art. 10 FEDER, RECITE, Urban‑Interreg A, POCTEP, Interreg B Espazo Atlántico, Interreg C (Interrexional Europeo).
A etapa de proxección internacional (2007‑2010)
Como preludio da súa proxección internacional —e en beneficio da Eurorrexión Galicia‑Norte de Portugal— o Eixo Atlántico estableceu unha forte ampliación das cidades membro: de 18 a 28 en 2007 (incorporando cidades portuguesas como Barcelos, Mirandela, Vila do Conde, Matosinhos, e galegas como Viveiro, O Barco de Valdeorras, Lalín, Verín, Carballo). En 2008 pasouse de 28 a 34 coa entrada de Lamego, Penafiel, Macedo dos Cabaleiros, Ribeira, Sarria e O Carballiño.
A «Axenda Estratéxica do Eixo Atlántico» definiu sete ideas clave, entre as que destacan: gobernanza e partenariado de dimensión peninsular e europea; modelo territorial equilibrado; mobilidade comodal e sostible; cidades con maior centralidade.
Fitos desta etapa foron:
-
Organización de workshops nas edicións de 2007, 2008 e 2009 dos Open Days europeos.
-
Membro fundador de Euromot en Lille en 2007, rede de cidades europeas.
-
O Servizo de Estudos do Eixo gañou o Cross border Award Seal of Papenburg 2008.
-
O Eixo animou e xestiona o secretariado da Rede Ibérica de Entidades Transfronteirizas (RIET).
-
En 2010, presidiu, a través do alcalde de Santiago de Compostela, a Conference of European Cross‑border and Interregional Cities Networks (CECICN).
No ámbito territorial, destacan iniciativas como a Eurocidade Chaves‑Verín (2007) e a creación da Axencia de Ecoloxía Urbana coa sede en Vila Real (2009), primeira iniciativa transfronteiriza de carácter urbano‑ambiental en Europa. Este horizonte levaba á reflexión sobre cidades sustentables, mobilidade, e planificación previa do territorio.
Conclusión
Desde a súa fundación en 1992 ata hoxe, o Eixo Atlántico consolidouse como unha iniciativa pioneira de cooperación transfronteiriza entre Galicia e o Norte de Portugal. O seu percorrido —desde a etapa fundacional, pasando pola consolidación e proxección internacional— reflicte unha visión clara: mellorar a conectividade, fortalecer as cidades, promover o desenvolvemento e situar a Eurorrexión no corazón da Europa atlántica.
Estatutos